लोकसत्ता

शनिवार, ३ नोव्हेंबर
इतिहासात आज दिनांक.. ३ नोव्हेंबर
१६८९ स्वराज्याची राजधानी रायगड मुघलांच्या ताब्यात गेली.
१७९९ युरोप, आफ्रिका, आशिया खंडात पराक्रम गाजवलेले ब्रिटिश सेनापती सर हय़ू गॉफ यांचा जन्म. बॅरोनेट किताब, भारताचे सरसेनापतिपद आणि ग्वाल्हेरच्या शिंद्यांचा पराभव यामुळे ते भारतात गाजले.
१९३३अर्थशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक विजेते अमर्त्य सेन यांचा शांतिनिकेतन (पश्चिम बंगाल) येथे जन्म. कलकत्ता येथील प्रेसिडेन्सी कॉलेज व केंब्रिजचे ट्रिनिट्री कॉलेज येथून त्यांनी शिक्षण पूर्ण केले. १९६३ ते ७१ या कालखंडात ते दिल्ली विद्यापीठात प्रोफेसर होते. लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समध्ये १९७१ ते ७७, ऑक्सफर्ड विद्यापीठ १९७७ ते ८८ व हार्वर्ड विद्यापीठ १९८८ ते ९८ येथे त्यांनी अध्यापन केले. दारिद्रय़, दुष्काळ, भूक, आरोग्य, आर्थिक विकास, मानवी चेहरा असणारे अर्थशास्त्र या विषयांवर त्यांनी भर दिला. ‘पॉवर्टी अँड फेमिन्स’ या ग्रंथाने त्यांनी जगाचे लक्ष वेधून घेतले. १९८९च्या सुमारास ‘हंगर अँड द पब्लिक अ‍ॅक्शन’ हा त्यांचा जीन ड्रेझ यांच्याबरोबरचा अभ्यासही गाजला. मानवी विकास निर्देशांकासंदर्भात त्यांनी मूलभूत कार्य केले. ‘थिअरी ऑफ हाऊसहोल्ड’ मध्ये त्यांनी अर्थप्रक्रियेत स्त्रियांना दिल्या जाणाऱ्या दुय्यम वागणुकीवर टीका केली.
डॉ. गणेश राऊत  
This e-mail address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it

सफर काल-पर्वाची : ओटोमन साम्राज्याचा अस्त
तुर्कस्तानच्या ओटोमन साम्राज्यातील सुलतानांपैकी सुलेमान याची कारकीर्द सर्वात वैभवशाली झाली. ओटोमन साम्राज्याखालील भूप्रदेश त्याने आधीच्या दुप्पट वाढविला. ओटोमन सैन्यदल अत्यंत विस्कळीत होते. सुलेमानने चौदाव्या शतकात त्याची नीट बांधणी केली. त्याने गुलाम, भाडोत्री सैनिक आणि नवीन तरुण यांच्यातून सैनिक भरती करून त्यांना पद्धतशीर सैनिकी शिक्षण दिले. त्यांना वेतन नक्की करून दिले. या सैनिक दलाला ‘जानीसेरीज’ म्हणत. ‘कॅपीकुल्ली’ हा तोफखाना सुरू केला. हे केल्यावर युद्धांमध्ये मोठे विजय त्याने संपादन केले. सुलतान सुलेमानच्या राजवटीत ओटोमन साम्राज्याचा प्रचंड विस्तार झाला होता. उत्तरेकडे हंगेरीपासून दक्षिणेकडे एडनपर्यंत, पश्चिमेला अल्जिरियापासून पूर्वेस इराणपर्यंत असा मोठा भूप्रदेश त्यांच्या साम्राज्यात होता.
ओटोमन सुलतानांच्या या तडाख्यामुळे पूर्व युरोपीय राज्ये संकटात आली. सन १५६६ मध्ये सुलेमानचा मृत्यू झाल्यावर ओटोमन साम्राज्याची ओहोटी सुरू झाली. त्याचे एक कारण म्हणजे पोर्तुगालने शोधून काढलेला हिंदुस्थानकडे जाण्याचा जलमार्ग हे होते. तोपर्यंत महत्त्वाचे व्यापारी रस्ते ओटोमन साम्राज्यातून जात होते व त्यामुळे त्यातून उत्पन्न मिळत असे. ते बंद झाले. सुलतान सुलेमाननंतर आलेले सुलतान दुर्बळ निघाले. दक्षिण अमेरिकेतून स्पेनने मिळविलेल्या चांदीमुळे ओटोमनच्या अक्का या चलनाची किंमत कमी झाली. युरोपीय नाविक सत्ता प्रबळ होऊन स्पेनचा राजा फिलीप दुसऱ्याच्या नेतृत्वाखाली सर्व कॅथलिक देश एकत्र आले. १६८३ साली व्हिएन्ना येथे युरोपीय देशांशी झालेल्या युद्धात ओटोमनांचा पराभव झाला. पहिल्या महायुद्धात ओटोमन सुलतानांनी जर्मनी, इटली, ऑस्ट्रिया या युतीला पाठिंबा दिला होता. महायुद्धात ब्रिटिशांनी इराक, सीरिया व इजिप्त घेतला. इटालीने लिबिया घेतला. फ्रान्सने अल्जिअर्स, उत्तर आफ्रिका घेतले. ग्रीस, सर्बिया, रोमानिया यांनी स्वत: स्वातंत्र्य घोषित केल्याने ओटोमन साम्राज्यातला फक्त तुर्कस्थानची मुख्य भूमी एवढाच प्रदेश राहिला. पुढे १८२३ मध्ये तुर्की पुढारी मुस्तफा केमाल पाशा याने सर्व सत्ता ताब्यात घेऊन तुर्कस्थान प्रजासत्ताक जाहीर केले. केमाल पाशा प्रजासत्ताकाचा अध्यक्ष झाला.
सुनीत पोतनीस  
This e-mail address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it

कुतूहल : विंचू दंश